«Η επιστροφή του Οδυσσέα στην πατρίδα» του Μοντεβέρντι στο Ηρώδειο
Ο – πλέον και διευθυντής της Εθνικής Συμφωνικής Ορχήστρας της ΕΡΤ – Γιώργος Πέτρου στα σχεδόν δέκα πέντε χρόνια που έχει αναλάβει την καλλιτεχνική διεύθυνση και την θέση του αρχιμουσικού της Καμεράτα – Ορχήστρας Φίλων Της Μουσικής πολλές φορές την έχει βγάλει από το τυπικό πλαίσιο της, αυτό δηλαδή μιας ορχήστρας εγχόρδων η οποία εκτελεί ανάλογα έργα, με παραγωγές έργων μουσικού θεάτρου, οπερών και musicals δηλαδή, τις οποίες συλλαμβάνει ο ίδιος και, εκτός από κατά κανόνα πολύ επιτυχημένες, συχνά αποτελούν και ιδιαίτερες προτάσεις για αυτόν τον χώρο.
Τα τελευταία χρόνια μάλιστα συνηθίζει να μεταφράζει ο ίδιος αυτά τα έργα (αν πρόκειται να παρουσιαστούν στα ελληνικά) και ακόμα και να τα σκηνοθετεί κάποιες φορές.
Μετά από ανάθεση του Φεστιβάλ Αθηνών και Επιδαύρου και υπό την διεύθυνση του φυσικά η Καμεράτα – Ορχήστρας Φίλων Της Μουσικής θα παρουσιάσει αύριο και την Τετάρτη, 4 και 5 Αυγούστου, στο Ωδείον Ηρώδου Αττικού την δίπρακτη όπερα του Κλαούντιο Μοντεβέρντι «Η επιστροφή του Οδυσσέα στην πατρίδα».
Ο Μοντεβέρντι συναποτελεί με τον Αντόνιο Βίβαλντι την κορυφαία δυάδα Ιταλών συνθέτων του πρώιμου μπαρόκ, γεγονός που σημαίνει ότι ο Γιώργος Πέτρου και η Καμεράτα θα βρίσκονται σε γνωστό και πολύ αγαπημένο τους έδαφος. Με παρότρυνση και σκληρή προσωπική προσπάθεια του Γ. Πέτρου η Καμεράτα έγινε η πρώτη και μοναδική μέχρι στιγμής ελληνική ορχήστρα η οποία ειδικεύεται στις ιστορικά τεκμηριωμένες εκτελέσεις (με όργανα εποχής δηλαδή) μπαρόκ έργων, κάτι που της έχει αποφέρει πολλές διακρίσεις, κυρίως στο εξωτερικό.
Οπως είναι φανερό η συγκεκριμένη όπερα βασίζεται στην Οδύσσεια και συγκεκριμένα στην τελευταία ραψωδία της. Αυτή τη φορά ο διεθνώς καταξιωμένος μαέστρος δεν ανέλαβε την σκηνοθεσία αλλά την ανέθεσε στην Μαριάννα Κάλμπαρη που είχε συνεργαστεί μαζί της και στο παρελθόν ενώ τους ρόλους ερμηνεύει μια αληθινά εκλεκτή ομάδα έντεκα μονωδών από την οποία ξεχωρίζει ο βαρύτονος Τάσης Χριστογιαννόπουλος και η μέτζο Μαίρη Ελεν Νέζη στους δύο κεντρικούς.
Μαριάννα Κάλμπαρη
«Μια όπερα αντίδοτο στην εσώτερη παρακμή του ανθρώπου»
Η διακεκριμένη σκηνοθέτιδα και καλλιτεχνική διευθύντρια του Θεάτρου Τέχνης εστιάζει στην συμβολική διάσταση του έργου και τονίζει την διαχρονική και πανανθρώπινη σημασία του.
Έχετε σκηνοθετήσει ξανά όπερα στο παρελθόν; Ανεξάρτητα από αυτό, ποια ήταν η αντίδραση σας όταν ο Γιώργος Πέτρου σας πρότεινε να σκηνοθετήσετε την συγκεκριμένη;
Η πρώτη όπερα που σκηνοθέτησα ήταν το 2008, μετά από πρόσκληση και πάλι του Γιώργου Πέτρου! Ανεβάσαμε το «Ιούλιος Καίσαρας» του Χέντελ στο Μέγαρο Μουσικής Θεσσαλονίκης. Στο ΜΜΘ σκηνοθέτησα επίσης, σε μουσική διεύθυνση Νίκου Αθηναίου ενώ ήταν ακόμα καλλιτεχνικός διευθυντής εκεί, το «Ο Ορφέας Στον Άδη» του Όφενμπαχ. Έχω σκηνοθετήσει ακόμα τις όπερες του Χαράλαμπου Γωγιού «Πληγή» (Φεστιβάλ Αθηνών) και «Η Κοκκινοσκουφίτσα Και Ο Καλός Λύκος» (Ροές) και τις δύο σε μουσική διεύθυνση Βασίλη Χριστόπουλου καθώς και τα μουσικά έργα του Νίκου Κυπουργού («Σιωπή, ο βασιλιάς ακούει» - Χυτήριο) και του Σταμάτη Κραουνάκη («Βικτώρ ή Τα παιδιά στην εξουσία» - Θέατρο Τέχνης) και «Εκκλησιάζουσες - Η λαϊκή οπερέτα» - Συμπαραγωγή Εθνικής Λυρικής Σκηνής και Θεάτρου Τέχνης - Ηρώδειο). Με τον Γιώργο Πέτρου είχαμε μια πολύ δημιουργική συνεργασία την πρώτη φορά που συναντηθήκαμε και αναζητούσαμε κατά καιρούς την ευκαιρία να ξανασυναντηθούμε. Χάρηκα πραγματικά με την πρόσκλησή του. Χάρηκα που θα συνεργαζόμασταν ξανά και επιπλέον σε μιαν υπέροχη όπερα και με μιαν εξαιρετική ομάδα συντελεστών.
Κριτήριο σας για να την αναλάβετε ήταν, όπως πάντα, μόνο το αν σας ενδιέφερε δραματουργικά το έργο ή επειδή πρόκειται για όπερα θα έπρεπε τουλάχιστον να σας αρέσει και η μουσική της;
Κριτήριο για κάθε κλασικό έργο που αναλαμβάνω, είτε μουσικό, είτε πρόζα, είναι οι συνεργάτες και το αν είμαι σε θέση να αφηγηθώ με δημιουργικό τρόπο την ιστορία μαζί τους. Το «Η επιστροφή του Οδυσσέα στην πατρίδα» είναι ένα αριστούργημα που γράφτηκε πριν τετρακόσια χρόνια. Ο χρόνος ζωής του, το γεγονός ότι ανεβαίνει ακόμα σε όλο τον κόσμο, αποδεικνύει την αξία του που ξεπερνάει εμένα και «τα γούστα μου». Για να γίνω πιο σαφής δεν είναι δυνατόν να μη μου αρέσει π.χ. το «Προμηθέας Δεσμώτης» του Αισχύλου. Για τέτοια αριστουργήματα το «δεν μου αρέσει» από έναν/μια καλλιτέχνη σημαίνει - τις περισσότερες τουλάχιστον φορές - «δεν είμαι σε θέση να καταλάβω και να ερμηνεύσω», Πάντως το συγκεκριμένο λιμπρέτο έχει πολύ ενδιαφέρον για εμένα, κυρίως γιατί ακολουθεί πιστά την Οδύσσεια. Αλλά στην όπερα πάνω απ΄ όλα είναι η μουσική. Αυτή λοιπόν η μουσική με συγκινεί βαθιά.
Ποια θα λέγατε λοιπόν ότι είναι τα πιο ενδιαφέροντα στοιχεία του λιμπρέτου, ως κειμένου αρχικά;
Ακριβώς το γεγονός ότι προσπαθεί να ακολουθήσει πιστά το τελευταίο μέρος της Οδύσσειας, την επιστροφή του Οδυσσέα στην Ιθάκη κρατώντας τα πρόσωπα, την πλοκή, τα σύμβολά της. Και φυσικά ο εξόχως ποιητικός και συμβολικός πρόλογος του λιμπρέτου όπου παρουσιάζεται η «Ανθρώπινη Ευαισθησία» και οι τρεις θεότητες που την καταδιώκουν, την απειλούν, την βασανίζουν, ο «Χρόνος», η «Τύχη» και ο «Έρωτας». Οι θεότητες που βασανίζουν και τον Οδυσσέα, την Πηνελόπη αλλά εντέλει και καθέναν/καθεμία από εμάς.
Ποιες ιδιαιτερότητες και δυσκολίες παρουσιάζει το μπαρόκ θέατρο και ποιες ίσως επιπλέον το συγκεκριμένο έργο;
Η συγκεκριμένη όπερα είναι από τις πιο «θεατρικές». Υπάρχει πλοκή, σασπένς, πραγματικός διάλογος ανάμεσα στα πρόσωπα. Δεν είναι εύκολο να ερμηνεύσει κανείς τους ρόλους γιατί δεν είναι απλώς τέτοιοι, είναι μυθικά άρα και συμβολικά πρόσωπα που έχουν μάλιστα εξέλιξη κατά τη διάρκεια του έργου. Θα έλεγα ότι υποκριτικά για τους ερμηνευτές οι πιο δύσκολες είναι οι μεγάλες, ομαδικές σκηνές όπως λίγο πριν τη Μνηστηροφονία για παράδειγμα, όπου όλοι πρωταγωνιστούν, ακόμα και αν δεν τραγουδούν. Είχα την τύχη σε αυτή την παραγωγή να συνεργάζομαι με μια υπέροχη ομάδα εξαιρετικά ταλαντούχων ερμηνευτών/ιών, με κορυφαίο το δίδυμο Οδυσσέα – Πηνελόπης, δηλαδή τον Τάση Χριστογιαννόπουλο και την Μαίρη Έλεν Νέζη. Είναι πραγματική απόλαυση η συνεργασία μαζί τους.
Το καθαρά μουσικό σκέλος των ρόλων αντίστοιχα έχει κάποιες ιδιαιτερότητες; Οσον αφορά στην διδασκαλία των ερμηνευτών/ιών ως προς αυτό συνεργαστήκατε με τον Γ. Πέτρου ή απλά κινηθήκατε στο ερμηνευτικό και συνολικό σκηνοθετικό πλαίσιο σας για την παράσταση;
Στην όπερα η διαδικασία είναι κάπως διαφορετική απ΄ ότι στην πρόζα. Καταρχήν όλοι/ες ξεκινούν την πρόβα έχοντας προετοιμαστεί μουσικά. Έχουν μελετήσει τους ρόλους τους σύμφωνα με την κατεύθυνση που τους δίνει ο μαέστρος και περιμένουν από τον/την σκηνοθέτη/ιδα να κατευθύνει τη σκηνική απόδοση της ερμηνείας τους. Επομένως εκείνος/η καλείται από την πρώτη πρόβα να είναι εξίσου προετοιμασμένος, να ξέρει τι ζητά από τους ερμηνευτές/τριες και να συνεργάζεται στενά με τον μαέστρο, πράγμα που κάναμε φυσικά με τον Γιώργο Πέτρου. Η πρόβα είναι βέβαια πάντα μια ζωντανή διαδικασία, τόσο στην όπερα όσο και στο θέατρο πρόζας. Απλώς εδώ ο χρόνος πρόβας είναι συνήθως πιο περιορισμένος και τα πράγματα πάνε πιο γρήγορα. Το πλαίσιο πάντως τίθεται εξαρχής για να μπορέσει να υπάρξει ελευθερία μέσα σε αυτό.
Πώς θα ορίζατε αλλά και θα περιγράφατε συνοπτικά την προσέγγιση σας στο έργο;
Ο Οδυσσέας επιστρέφει σε μια πατρίδα που έχει «μολυνθεί», τίποτα δεν είναι όπως το άφησε. Η παρακμή, σαν αρρώστια, έχει φωλιάσει μέσα στο παλάτι και το κατατρώει και ο Οδυσσέας, δεν μπορεί να αφεθεί στην αγκαλιά των αγαπημένων του. Αντίθετα, πρέπει να δώσει μια μεγάλη μάχη για να κερδίσει πάλι ό,τι του ανήκει και να διώξει την αρρώστια που έφεραν ο Χρόνος, η Τύχη και ο Έρωτας, την αρρώστια της παρακμής, την αρρώστια των γελοίων, χυδαίων και επικίνδυνων Μνηστήρων που πρέπει να σκοτώσει για να «καθαρίσει» το παλάτι του. Μόνο τότε θα αναπνεύσει και θα ανθίσει πάλι η ελιά που είναι ριζωμένη στο κρεβάτι του. Μόνο τότε θα τον αναγνωρίσει και θα τον δεχτεί πίσω η πληγωμένη Πηνελόπη…
Τέλος πιστεύεται ότι μέσα από την μυθολογική πλοκή του έργου αναδύεται και ένα δεύτερο, συμβολικό επίπεδο όπως συμβαίνει με αρκετές από τις δικές μας τραγωδίες ή είναι απλά η αφήγηση ενός μύθου;
Σαφώς και υπάρχει ένα πολύ ισχυρό συμβολικό επίπεδο πίσω από την πλοκή της Οδύσσειας, τα πρόσωπα, τις καταστάσεις και ειδικά πίσω από το τελευταίο μέρος της όπως αποτυπώνεται στο λιμπρέτο. Οι μύθοι πάντα μιλάνε για κάτι βαθύτερο, κάτι που όλοι/ες μπορούμε να αναγνωρίσουμε γιατί υπάρχει μέσα σε όλους/ες μας. Ο μύθος του Οδυσσέα είναι ο μύθος της ανθρώπινης περιπέτειας.
Η οποία, αντίθετα με την περιπλάνηση του Οδυσσέα, δεν τελειώνει ποτέ...
Τάσης Χριστογιαννόπουλος
«Οι ρόλοι δεν μας προκαλούν αλλά μας προσκαλούν»
Ο κορυφαίος λυρικός ερμηνευτής με την διεθνή παρουσία και την πολύ μεγάλη πείρα όχι μόνο στην όπερα αλλά και στην ερμηνεία τραγουδιών πολλών μεγάλων συνθετών μας μιλά για το πως πρέπει να προσεγγίζονται οι ρόλοι και υπογραμμίζει τον βαθύτατα ελληνικό χαρακτήρα του έργου.
Ποιες φωνητικές και συνολικά ερμηνευτικές διαφορές, ίσως και δυσκολίες, παρουσιάζει μια όπερα του πρώιμου μπαρόκ σε σχέση με μια του ύστερου και ακόμα περισσότερο της ρομαντικής περιόδου;
Το πρώιμο μπαρόκ είναι σχεδόν η αρχή, η γέννηση της όπερας. Το ζητούμενο ήταν η αναβίωση του τρόπου της ελληνικής τραγωδίας, του αρχαίου ελληνικού θεάτρου. Έτσι έδιναν πολύ μεγάλη σημασία στον αδόμενο λόγο, η φωνή κινείται ανάμεσα στην ομιλία σχεδόν και στο τραγούδι. Χρειάζεται πιο εσωτερική και πιο απλή προσέγγιση. Η ορχήστρα είναι μικρότερη σε μέγεθος και έτσι μπορεί κανείς να τραγουδήσει σε πολλή μεγάλη ποικιλία δυναμικών σε αντίθεση με τις όπερες της κλασικής και πολύ περισσότερο της ρομαντικής και βεριστικής εποχής όπου η ένταση των συναισθημάτων αντιστοιχεί και σε ένταση ήχου έτσι ώστε, πολλές φορές, να ξεπερνά τα όρια και να ταυτίζεται η τέχνη του τραγουδιού με την δυνατή φωνή!
Ποια είναι τα κυριότερα χαρακτηριστικά/χαρίσματα αλλά και ποιες ίσως οι μεγαλύτερες δυσκολίες που θέτει για τον/την ερμηνευτή/ία η φωνητική γραφή του Μοντεβέρντι;
Ειδικά στον Μοντεβέρντι θα μπορούσε κανείς να πει ότι η γραφή κινείται ανάμεσα στον Χατζιδάκι και τον Βέρντι, από πλευράς φωνητικής ευαισθησίας και έκφρασης. Χρειάζεται πεντακάθαρη και αδιαπραγμάτευτη διαρκής σχέση με τον λόγο όπως και με τον Λόγο. Οφείλει κανείς να είναι λιτός και ειλικρινής, νιώθοντας απόλυτα προστατευμένος και υποστηριγμένος από την ορχήστρα. Κινείσαι ανάμεσα στο όνειρο και την ποίηση.
Ποιες θα λέγατε ότι είναι οι μεγαλύτερες φωνητικές αλλά και υποκριτικές ίσως προκλήσεις του ρόλου σας για εσάς;
Οι ρόλοι δεν συνιστούν πρόκληση αλλά πρόσκληση σε σχέση με κάτι μεγαλύτερο από εμάς. Είναι συναρπαστικό να εν-σαρκώνεις έναν μύθο. Ο Οδυσσέας είναι ο Άνθρωπος όπως πορεύεται, ταξιδεύει, δοκιμάζεται και οδηγείται στην συνάντηση με τον βαθύτερο εαυτό του. Αν κανείς προσεγγίσει τον ρόλο μετά φόβου, πίστεως και αγάπης τότε περνά από το επίπεδο της πρόκλησης, είτε φωνητικής είτε ερμηνευτικής, στην συνάντηση, στη σχέση με τον ρόλο. Στη σχέση με τον Άλλο.
Ποια θεωρείτε ότι είναι η βασική κατεύθυνση της σκηνοθεσίας της Μαρίαννας Κάλμπαρη; Είναι δηλαδή μια παράσταση που προσπαθεί να δώσει όσο το δυνατόν πιο πιστά το πνεύμα αλλά και τη φόρμα του έργου ή αντίθετα ανανεωτική, τολμηρή, ακόμα ίσως και ανατρεπτική;
Ανατρεπτική όχι, γιατί άλλωστε; Γιατί να ανατρέψουμε κάτι αν πρώτα δεν το γνωρίσουμε; Είναι μια παράσταση με σεβασμό και αγάπη στην μουσική πρώτα απ′ όλα, πράγμα πολύ σημαντικό στην όπερα και επίσης με διαρκείς αναφορές αυτοπροσδιορισμού στον Όμηρο. Είναι μια παράσταση σημερινή με την έννοια ότι μιλά για έναν μύθο αιώνιο αλλά χρησιμοποιεί στοιχεία και γλώσσα του σήμερα. Δεν ανανεώνουμε τα έργα, εμείς ανανεωνόμαστε μέσω αυτών. Και αυτό συνιστά ουσιαστική τόλμη, ανατρέπει την ψευδαίσθηση ότι μπορούμε να κάνουμε τα πάντα μόνοι μας.
Το ότι το θέμα του έργου προέρχεται από την «Οδύσσεια» είχε ιδιαίτερη σημασία και βαρύτητα για εσάς ή το αντιμετωπίσατε όπως οποιοδήποτε άλλα λιμπρέτο;
Είναι πάντα ιδιαίτερα συγκινητικό όταν το θέμα ή ο χαρακτήρας ενός έργου ανήκει στο DNA μας. Η γλώσσα, ο τόπος, οι άνθρωποι που ζουν για χιλιετίες κάτω από αυτόν τον ήλιο και ταξιδεύουν σε αυτήν τη θάλασσα και περπατούν σε αυτά τα χώματα έρχονται και τραγουδούν μαζί μας. Είναι διαφορετικό να τραγουδάς έναν Ισπανό ευγενή, έναν καμπούρη γελωτοποιό ή έναν Δον Ζουάν και διαφορετικό να σε λένε Οδυσσέα!
Ειδικά μάλιστα αν είσαι σε θέση να τον ενσαρκώνεις τόσο επάξια...
