Ο μοιρολογίστρες της Μάνης μέσα από τον φακό της Ιωάννας Σακελλαράκη
«Η τέχνη είναι μια αντίσταση στη μοίρα.»
Αντρέ Μαρλό
Η φωτογράφος Ιωάννα Σακελλαράκη μετά από μία προσωπική απώλεια, επιστρέφει από την καρδιά της Ευρώπης, τις Βρυξέλλες, πίσω στην πατρίδα της, Ελλάδα.
Μετά από χρόνια εξορίας στο εξωτερικό για σπουδές, για την εδραίωση της επαγγελματικής της πορείας, και αφού έχει ζήσει σε επτά διαφορετικές χώρες όπως αναφέρει το New Yorker σε συνέντευξη με την Ιωάννα, ο θάνατος του πατέρα της, την φέρνει στον τόπο που γεννήθηκε.
Σαν πιστός που αναζητά την αλήθεια, η Ιωάννα ξετυλίγει τον μίτο της Αριάδνης ψάχνοντας τί την ενώνει με αυτό τον τόπο και γιατί η δική της απώλεια δημιούργησε την ανάγκη για ένα καταφύγιο.
Ο δρόμος της αναζήτησης την οδηγεί στην Μάνη, στην πόλη όπου ο θάνατος, ο θρήνος και το μοιρολόι, είναι ακόμα «ζωντανά».
Οι μοιρολογίστρες, τις οποίες φωτογραφίζει, ανασύρουν μέσα από τα τραγούδια τους χαμένες μνήμες από το παρελθόν και ανοίγουν τον δρόμο για την λύτρωση που προκαλεί η απώλεια.
Μέσα στην ταχύτητα των εξελίξεων της εποχής, ο τόπος της Μάνης έχει κρατήσει έναν ιερό δεσμό που τον ενώνει με την αρχαιότητα, έναν δεσμό που κάθε άνθρωπος νιώθει την ανάγκη να ανακαλύψει κάποια στιγμή στην ζωή του.
Όπως και στην πραγματική ζωή, έτσι και στην φωτογραφικό έργο της Ιωάννας, φανταστικό και πραγματικό, απουσία και παρουσία, λήθη και μνήμη συναντιούνται σε «έναν υπερβατικό χώρο, όπου το σώμα και το συναίσθημα γίνονται ένα σε μια παράσταση γύρω από τον θάνατο», το μοιρολόι.
- Πείτε μας δυο λόγια για την πορεία σας.
Σπούδασα δημοσιογραφία στο Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών και έπειτα συνέχισα με ένα ΜΑ European Urban Cultures, ένα πρόγραμμα μεταπτυχιακών σπουδών στην Αγγλία, Ολλανδία, Βέλγιο και Εσθονία. Τα χρόνια που ακολούθησαν ολοκλήρωσα τις φωτογραφικές σπουδές μου στις Βρυξέλλες όπου διαμένω τα τελευταία χρόνια και συνέχισα με ένα MA Photography στο Royal College of Art του Λονδίνου. Την παρούσα στιγμή πραγματοποιώ το διδακτορικό μου PhD in Visual Arts στο Kingston School of Art με την υποστήριξη υποτροφίας από το Arts and Humanities Research Council της Αγγλίας.
Καθώς πραγματοποιούσα μια σειρά ερευνητικών έργων σχετικά με τον αστικό σχεδιασμό, την αρχιτεκτονική και την πολιτιστική ανάπτυξη, σε συνδυασμό με το background μου στη δημοσιογραφία, άρχισα να δημιουργώ αφηγήσεις γύρω από τη μνήμη και την επικράτεια με έμφαση σε αρχιτεκτονικά ερείπια και ιστορικά τοπία. Μέσα στα επόμενα χρόνια, δούλεψα μια σειρά προσωπικών πρότζεκτ με έντονο ενδιαφέρον στη σχέση μεταξύ της φωτογραφίας και το ευρύτερο σύστημα θρησκευτικών παραδόσεων, πολιτιστικών πεποιθήσεων και της σύγχρονης πραγματικότητας.
-Τι σημαίνει έμπνευση στη φωτογραφία; Τι αποτελεί έμπνευση για εσάς;
Συνήθως όταν ξεκινώ μια δουλειά δεν εχω προδιαγεγραμμένες εντυπώσεις και αφήνω τις θεματολογίες μου και αισθητική μου έκφραση να με οδηγήσουν σε αυτό που θέλω να ερμηνεύσω μέσα από το φωτογραφικό φακό μου. Θα έλεγα πως στη δουλειά μου The Truth is in the Soil, αρχικά, καλλιεργώντας ένα έντονο ενδιαφέρον στο να εξετάσω τον τελετουργικό θρήνο σαν ένα υπερβατικό πεδίο που το σώμα και το συναίσθημα γίνονται ένα σε μια παράσταση γύρω από τον θάνατο, επέτρεψα στον εαυτό μου να εμβαθύνει στο γλωσσολογικό και λυρικό στοιχείο του μοιρολογιού και να κατανοήσει τη σημαντικότητα στην ύπαρξη του, γεγονός που αποτέλεσε έμπνευση για τις εικόνες.
- Πείτε μας για την φωτογραφική σας έρευνα «The truth is in the soil».
Μετά τον θάνατο του πατέρα μου, πριν από 4 χρόνια, ο οποίος ξύπνησε μνήμες για τον τρόπο που αντιμετωπίζεται ο θάνατος στην Ελλάδα, επέστρεψα στην πατρίδα μου και ακολούθησα τη συμπεριφορά της μητέρας μου, ως πιστός που αναζητά καταφύγιο στο ευρύτερο σύστημα των θρησκευτικών παραδόσεων και τις πολιτιστικές πεποιθήσεις, σε μια κοινωνία που λειτουργεί σε αυτή τη βάση. Προσπαθώντας να κατανοήσω περαιτέρω τις ρίζες μου, και αφότου έλαβα μια υποτροφία από τη Βασιλική Εταιρεία Φωτογραφίας (Royal Photographic Society) στην Αγγλία για τη διεκπεραίωση αυτού του προτζεκτ, επέκτεινα το πεδίο της έρευνάς μου στο συλλογικό πένθος και τους τελετουργικούς θρήνους των τελευταίων μοιρολογιστρών στη χερσόνησο της Μάνης.
Στη δουλειά μου, η φωτογραφία μετατρέπεται σε ένα ζήτημα απώλειας και γίνεται δίοδος μέσα σε έναν οριακό χώρο απουσίας και παρουσίας. Ενδιαφερόμενη για το πώς μια εικόνα μπορεί να επιβεβαιώσει μνήμες μέσα από την εξαφάνιση του αντικειμένου της, διερευνώ την έννοια του θανάτου, αναζητώντας ίχνη πένθους και θλίψης στην ελληνική πολιτισμική κληρονομιά.
- Ποιά ήταν η εμπειρία σας από την συναναστροφή με τους ανθρώπους στην Μάνη που έγιναν θέμα της φωτογράφησης;
Στη Μάνη ταξίδεψα 4 φορές σε διαφορετικά χρονικά διαστήματα για την πραγματοποίηση του πρότζεκτ. Επισκέφτηκα διαφορετικές τοποθεσίες, αλλά μεγάλο κομμάτι του έργου μου επικεντρώθηκε σε χωριά της Μέσα Μάνης. Δεν έχω καταγωγή από τη Μάνη και αρχικά ήταν δύσκολο να διεισδύσω στην καθημερινότητα του τόπου και κατά συνέπεια των γυναικών.
Συνάντησα κάποιες από τις γυναίκες μέσω γνωστών τους. Συνήθως ήταν γνωστές στον μικρό κοινωνικό περίγυρο των χωριών που επισκέφτηκα και πολλές φορές οι ιστορίες ντόπιων με οδηγούσαν σε αυτές.
Συνήθως ερχόμουν σε επαφή με άλλα μέλη της οικογένειάς τους όπως τα παιδιά ή εγγόνια τους μιας και οι ίδιες είναι μεγάλης ηλικίας και η άμεση επικοινωνία μαζί τους ήταν πιο εύκολη με τη μεσολάβηση των κοντινών τους προσώπων.
- Ποιές φωτογραφικές τεχνικές χρησιμοποιήσατε για τα πορτρέτα των γυναικών;
Η φόρμα στη δουλειά μου συμβάλλει στο διάλογο μεταξύ της αφηρημένης έννοιας που αντιπροσωπεύει η θλίψη και της στενής της σχέση με τη διαδικασία της επανεπεξεργασίας της μνήμης όταν θρηνούμε. Θέλω να μιλήσω για το τι χάνεται, τα κομμάτι των αναμνήσεων που ανακατασκευάζονται, όπως ακριβώς εμφανίζεται στο μυαλό μας μια εικόνα ενός χαμένου ανθρώπου μετά το θάνατό του. Όταν κοιτάζουμε μια φωτογραφία, οτιδήποτε θυμόμαστε ή ξεχνάμε είτε για το άτομο αυτό είτε για μια ανάμνηση αποτελεί πάντοτε ένα ενδεχόμενο ή αποτελεί μια μυθοπλασία, που εμπεριέχει το μίασμα των πληροφοριών που παρουσιάζονται στην εικόνα. Είναι στη φύση της φωτογραφίας να συλλαμβάνει αυτό που θα μείνει για πάντα στο μέλλον ή ανήκει ήδη στο παρελθόν.
Το documentary κομμάτι της δουλείας μου, όπως τα πορτραίτα των μοιρολογιστρών, είναι σε ασπρόμαυρη αναλογική φωτογραφία μιας και δημιουργεί ένα πέρασμα στο ιστορικό και πολιτισμικό κομμάτι του έργου μου, δημιουργώντας μια εικόνα απώλειας. Το έγχρωμο κομμάτι του πρότζεκτ αναδομεί και επαναπροσδιορίζει αυτή την εικόνα σε ένα σύγχρονο πλαίσιο σκέψης γύρω από τη θεματολογία του θανάτου και τη συστημική αυτή μορφή του πένθους. Προσθέτοντας συνειδητά μια νέα οπτική παρέμβαση σε αυτό που έχει τεκμηριωθεί ως πραγματικό, οι εικόνες μου λειτουργούν ως οχήματα πένθους για τα χαμένα ιδεώδη της ζωτικότητας, της ευημερίας και του ανήκειν προσπαθώντας να προβάλλουν κάτι περισσότερο από τα θέματα τους, δημιουργώντας ένα χώρο ανάδειξης και υπεροχής του θανάτου.
Κατά τη διάρκεια της διαδικασίας δημιουργίας μου, μεταφέρομαι από την αρχική μορφή της σιλουέτας των μοιρολογιστρών στην κρυφή απεικόνιση της, όπου η διάκριση μεταξύ του πραγματικού και του φανταστικού και η διαταραχή μεταξύ του εκπροσωπούμενου χώρου και της προσωπικότητας οδηγούν σε μια απτή εμπειρία διαχωρισμού. Μέσα από τις εικόνες μου, αυτός ο διαχωρισμός γίνεται μια συνάντηση. Η ανθρώπινη φιγούρα γίνεται ένας χώρος όπου η εικόνα επαναπροσδιορίζεται, λειτουργώντας ως ένα πέρασμα ανάμεσα στο να προστατέψουμε κάτι από το θάνατο και να καθιερώσουμε με το θάνατο μια σχέση ελευθερίας.
- Τι σημαίνει η αλήθεια βρίσκεται μέσα στο χώμα, (το όνομα της έρευνας); Πώς τη συσχετίζετε με την συλλογική μνήμη;
Ο τίτλος The Truth is in the Soil ήταν αποτέλεσμα ενός κειμένου που έγραψα στην αρχή του προτζεκτ, το οποίο αργότερα τροφοδότησε την δημιουργία ενός performance το οποίο μπορείτε να δείτε εδώ: https://ioannasakellaraki.com/vimeo-video/audiovisual-work/
- Οι θρηνωδοί, οι μοιρολογίστρες της Μάνης, μέσω του φακού σας θα «ταξιδέψουν» παντού. Συνιστούν μια τοπικότητα, που θα προστεθεί όμως σε αυτό που ονομάζουμε «παγκόσμιο». Πώς πιστεύετε ότι θα τις δουν στη Νέα Υόρκη και στις Βρυξέλλες; Πόσο δικές τους μπορεί να είναι ή να γίνουν;
Η δουλειά αυτή αφορά τη μνήμη αλλά και την απώλεια μνήμης: το πως τα δύο θέματα αλληλοσυνδέονται πλήρως όταν βιώνονται μέσα από μια εμπειρία θλίψης. Θεωρώ πως αυτό το κομμάτι της δουλειάς είναι που μιλάει σε διαφορετικές κουλτούρες ανα τον κόσμο και δομεί μια παγκόσμια υφή σε αυτές τις εικόνες.
- Το PhD σας στα Visual Arts «Archiving the Disaster: Preservation, Separation and Encounter», τι εξετάζει;
Η «Αρχειοθέτηση της Καταστροφής: Διατήρηση, Διαχωρισμός και Συνάντηση» είναι μια διεπιστημονική μελέτη για τα αρχεία δύο κορυφαίων παγκόσμιων οργανισμών: Του Διεθνή Οργανισμού Ατομικής Ενέργειας (IAEA) στην Αυστρία και του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Πυρηνικής Έρευνας (CERN) στην Ελβετία, εξετάζοντας πώς η εικόνα μιας επικείμενης καταστροφής γίνεται ένα όχημα για την παρακολούθηση της αινιγματικής σχέσης μεταξύ μνήμης και απώλειας.
Στόχος μου είναι να διερευνήσω πώς οι εικόνες αυτές συγκεντρώνουν σύγχρονες αφηγήσεις, το αντικείμενο των οποίων μεταβάλλεται συνεχώς μέσω της τεχνολογίας. Η έρευνα προορίζεται να έχει σημαντική αντανάκλαση σε διάφορα μέσα (οπτικοακουστικό υλικό, χειρόγραφα, έντυπα αρχεία), εξετάζοντας την εικόνα της καταστροφής τόσο μέσω του αρχειακού όσο και του τεχνολογικού πεδίου, με στόχο τη διερεύνηση του παραδόξου μεταξύ συντήρησης, θανάτου και επιβίωσης.
- Η συλλογική συνείδηση της χώρας αυτή την στιγμή περνάει ένα πλήγμα, ίσως και να «θρηνεί» στο χώρο του πολιτισμού. Πιστεύετε ότι ο θρήνος μπορεί να απεικονιστεί στην συλλογική μνήμη πέρα από το βίωμα και, αν ναι, με ποιους τρόπους; Μπορεί το πένθος να γίνει μια πολιτιστική εμπειρία απώλειας;
Οι πεποιθήσεις της κοινωνίας γύρω από τo πένθος εξελίσσονται συνεχώς καθώς ο θάνατος φέρνει μια βαθιά ρήξη στη συνείδηση, στους ρόλους και την ταυτότητα μας. Στη δουλειά αυτή, η έμπνευσή μου από τους αρχαίους μύθους και τραγωδίες με κάνει να αναρωτηθώ σε ποιο βαθμό βλέπουμε τους εαυτούς μας ως κομμάτι της ιστορίας και ευρύτερης παράδοσης καθώς και πώς το πένθος μπορεί να γίνει μια πολιτιστική εμπειρία απώλειας σήμερα. Η δημιουργία και αφήγηση μέσα στη δουλειά μου είναι η οπτική μου για το θάνατο, εν εξελίξει. Η Ελλάδα είναι μια συνεχής έμπνευση και συνάντηση σε αυτό το έργο, αλλά ο τρόπος που απεικονίζεται είναι φανταστικός. Είναι σαν αυτή η ιδέα της πατρίδας να είναι ένας τόπος που ο επισκέπτης του έργου γνωρίζει έξω από τη μνήμη, μια χώρα περιέργειας όπου ο θάνατος είναι μια συνάντηση μέσω της οικογένειας, της θρησκείας, της μυθολογίας και του εαυτού.
- Ποιος φωτογράφος σάς επηρέασε; Σε ποιού δημιουργού το έργο στέκεστε;
Οι επιρροές μου ποικίλλουν πολύ. Για παράδειγμα ένα κομμάτι έμπνευσης μπορεί να προέρχεται από το πώς στον ποιητικό κινηματογραφικό του χώρο, ο Sergei Parajanov χρησιμοποιεί μια συμβολική εκδοχή του θανάτου ή πώς συγγραφείς όπως ο Maurice Blanchot δημιουργεί επεκτείνοντας από το πώς η εικόνα αναζωογονεί τη γλώσσα στη λογοτεχνία του. Είναι όλα αλληλένδετα δημιουργώντας έναν εμπνευσμένο πεδίο μεταξύ λόγου και εικόνας με αποτέλεσμα, μια γλώσσα σκέψης που ομιλείται ελλειπτικά να εξελίσσεται σαν ένα ίχνος διαλόγου με τον εαυτό, την ανωνυμία και την απουσία.
Εμπνευσμένη από τη φιλοσοφική ποιητική και την αισθητική και πιο συγκεκριμένα από το έργο του Αριστοτέλη πάνω στο όραμα και τη θεωρία, καθώς και από τις διασπορές του οράματος στην ύπαρξη και τον χρόνο (Being and Time) του Heidegger, αντλώ έμπνευση την οποία ενσωματώνω ως ποιητική προβολή της αλήθειας που παρέχει μια αλληγορική περιγραφή της εμπειρίας του θανάτου, ενώ μέσω των εικόνων αναδύεται η σχέση μεταξύ του λογού, της εικόνας και κόσμου ως ανοιχτή και αβάσιμη.
- Σήμερα, η φωτογραφία και η εικόνα είναι παντού. Όλοι φωτογραφίζουν αλλά και φωτογραφίζονται. Τι είδους μαρτυρία και έκφραση συνιστά η δική σας φωτογραφία μέσα σε αυτόν, ας μου επιτραπεί το κλισέ, τον κυκεώνα; Στον καιρό του Διαδικτύου;
Είναι καιρός για προβληματισμό και πειραματισμό μέσω της εικόνας, όπως επίσης είναι σημαντικό να κατανοήσουμε και να συζητήσουμε τις δυνατότητές του φωτογραφικού μέσου βάσει των παρόντων καιρών καθώς και μελλοντικών προθέσεων, επιτρέποντας στον εαυτό μας να δούμε τον κόσμο διαφορετικά, καθώς αλλάζει με τρόπους που δεν περιμέναμε ποτέ και αυτό είναι μέρος της πραγματικότητάς μας, των φόβων μας, της αβεβαιότητας μας. Και το όραμα κάποιου βασίζεται σε αυτά τα δεδομένα καθώς και εμπνέεται από αυτά. Θα ήθελα να βλέπω τη δουλειά μου σαν όραμα, οχι μαρτυρία. Σκοπος μου ειναι να παρακινήσω τον θεατή να επανεξετάσει τη φωτογραφία μέσω αυτής της φανταστικής πορείας αναχώρησης σε ένα νέο τοπίο, έναν χώρο πραγματικότητας και φαντασίας, μεταξύ κόσμων, στο σταυροδρόμι των προγονικών τελετουργιών, του προσωπικού τραύματος και του χρόνου.
- Πιστεύετε πως το έργο σας θα αντέξει στον χρόνο; Γιατί;
Ευελπιστώ και συνεχίζω. «Το γιατί είναι μια μεγάλη έλλειψη, κάτι σαν τάφος,» όπως μας λέει ο Μίλτος Σαχτούρης.
