Αναμνήσεις από τη Χώρα των Ηττημένων
«Ω, θαυμαστέ, καινούργιε κόσμε».
Ουίλλιαμ Σαίξπηρ / Τρικυμία
Τελευταίο χρονογράφημα των «αναμνήσεων». Μετά από τρία, νομίζω, χρόνια ολοκληρώνεται ένας κύκλος αρθρογραφίας, αν μπορώ να αποκαλέσω έτσι ένα σύνολο κειμένων που ξεκίνησε κάπως απρόοπτα από ένα μικρό δημοσίευμα-σχόλιο στην ηλεκτρονική έκδοση της εφημερίδας Τα Νέα, το 2017. Ακολούθησαν δημοσιεύματα υπό τον ίδιο τίτλο (παράφραση στίχου του Μανόλη Αναγνωστάκη), στο protagon.gr, στο frear, στο envivlio.com και τώρα στην huffpostGreece. Η «Χώρα» όπως άλλωστε κι οι «Ηττημένοι» ήταν μια συμβολική αναφορά σε μια πραγματικότητα ατομική και συλλογική, πέρα από τα στενά όρια της Ελλάδας και των Ελλήνων. Επρόκειτο δηλαδή για τη (κάθε) χώρα των προσδοκιών και των απογοητεύσεών μας, των αγώνων και των ελπίδων όλων όσων βρεθήκαμε αυτή τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο, σε αυτή τη φωτισμένη γωνιά του κόσμου κουβαλώντας έστω εν αγνοία μας, μια ιστορία χιλιάδων χρόνων με ότι αυτό συνεπάγεται. Η κάθε «ήττα» στην πορεία αυτή ήταν και παραμένει προσωπική αλλά και συλλογική, αφορά το άτομο, αλλά και το κοινωνικό σύνολο και δεν σχετίζεται απόλυτα με την αποτυχία, αλλά με την αυτοδιάψευση, την αποκαθήλωση οραμάτων και ιδεολογιών, την ανατροπή των αξιωματικών αντιλήψεων που για χρόνια αποτέλεσαν τον πυρήνα του αξιακού μας κώδικα. Αν υπήρξαμε λοιπόν «Ηττημένοι», αυτό μένει να αποδειχθεί με καταγραφές και κανόνες ιστορικούς. «Όσο για τον όρο «Αναμνήσεις», δεν αποτελεί παρά μια ταπεινή σπονδή στην κατ’ εμένα μοναδική απόδειξη της ύπαρξης, τη μνημοσύνη. Το ζητούμενο απλό: μια σύντομη μηνιαία καταγραφή των βασικών γεγονότων ανεξαρτήτως θεματολογίας, με κριτική διάθεση καμιά φορά καυστική και ίσως επικίνδυνα αιχμηρή προς κάθε κατεύθυνση και κυρίως προς κάθε εξουσία. Αυτός ήταν κυρίως ο λόγος που τα κείμενα αυτά, τη μια χαρακτηρίζονταν ως «αριστερής» ιδεολογίας, την άλλη ως «δεξιάς» ως και με πολλά στοιχεία αναρχίας και ριζοσπαστισμού. Άλλοτε πάλι η επίγευση από την ανάγνωση των απόψεων αυτών, ήταν μια πικρή αίσθηση απαισιοδοξίας. Ας είναι. Σημασία δεν είχε για μένα, η κοινωνικοπολιτική ανάλυση των γεγονότων στα οποία κάθε φορά αναφερόμουν, ή μια μάταιη προσπάθεια ανάλυσής τους, αλλά η ιστορική τους καταγραφή. Κι αυτό σημαίνει, την κατά το δυνατόν ακριβοδίκαιη και άδολη καταγραφή των γεγονότων, όπως αυτά αποτυπώνονταν στο συνειδησιακό μου μικρόκοσμο. Το θέμα ήταν αυτό και τίποτα άλλο. Ένα ωραίο ταξίδι που συνεχίζεται, με άλλους όμως προορισμούς και διαδρομές.
Βαδίζοντας σχεδόν στο τέλος της πρώτης εικοσιπενταετίας του 21ου αιώνα και έχοντας κατά νου φουτουριστικές εικόνες από ανάλογα φιλμ και τη σύγχρονη μυθιστοριογραφία, ίσως να καταλήγαμε με σχετική ευκολία στο συμπέρασμα ότι ο αιώνας που διανύουμε μάλλον είναι περισσότερο δυστοπικός παρά φουτουριστικός.
Δεν προσεγγίζουμε δηλαδή τα χαρακτηριστικά μιας ιδανικής ουτοπίας του μέλλοντος, όπου υπερισχύει η πλατωνική ισοπολιτεία, η ευνομία, ο σεβασμός στην ατομική επιλογή και την κοινωνική ελευθερία με την βοήθεια της τεχνολογικής επανάστασης, της ταχύτητας της πληροφορίας, της διαχείρισης της γνώση και συμμετοχής στην ισχύ που απορρέει από αυτή, ολοένα και περισσότερων, με τελικό στόχο την α-ταξική κοινωνία. Αντίθετα κινούμαστε προς τον ολοκληρωτισμό, την αυταρχική κοινοπολιτεία μιας επιβεβλημένης ψηφιακής ουτοπίας, σε έναν ιδεατό κόσμο ψευδαισθήσεων, ανάλογου με εκείνον που προφητικά περιγράφει ο Πλάτωνας, στο περίφημο μύθο του σπηλαίου. Το συμπέρασμα αυτό μάλλον είναι ίσως αυτονόητο. Και αυτό είναι που προκαλεί κατ’ αρχάς υποψία και στη συνέχεια αμφισβήτηση. Η άποψη μιας παγκόσμιας νέας τάξης πραγμάτων, μιας υπερ-κυβέρνησης με απόλυτη εξουσία σε κάθε άτομο και κοινωνία, ο διεθνισμός έναντι της εθνικής αυθυπαρξίας, η κατάργηση των παραδοσιακών κοινωνικών μοντέλων και αξιών, ο έλεγχος των ατομικών ελευθεριών κι ο περιορισμός των δικαιωμάτων, προς χάριν πότε ασφάλειας (εποχή της «τρομοκρατίας», με κομβικό σημείο την επίθεση στους Δίδυμους Πύργους ) και πότε της υγείας (εποχής της «πανδημίας», με κομβικό σημείο το φαινόμενο Covid-19), θα μπορούσαν αβίαστα να χαρακτηριστούν ως απαρχές ή έστω προανάκρουσμα μιας νέας οργουελικής πραγματικότητας, ενός καινούργιου παγκοσμιοποιημένου πολιτισμού.
Το συμπέρασμα είναι τόσο απλό, που μάλλον καταντά απλοϊκό. Τροφοδοτεί εύλογα σενάρια συνωμοσιολογίας, θεωρίες που κινούνται στα όρια του μεταφυσικού ή της παραφιλολογίας των μονίμως αυτοεκπληρούμενων προφητειών από τη μια ή την άλλη πλευρά. Πότε στόχος είναι ο πληθυσμιακός έλεγχος του πλανήτη, πότε της ατομικής συνείδησης, πότε της ελευθερίας. Ανακαλύπτουμε και πάλι το περίφημο 1984 και τον «Μεγάλο Αδερφό» του Όργουελ ή τον πολίτη Κέιν, ψάχνοντας απεγνωσμένα για κοινά σημεία αναφοράς και πολλές φορές μένοντας κυριολεκτικά ενεοί, μπροστά στις συντριπτικές ομοιότητες που ανακαλύπτουμε, ανάμεσα σε όσα περιγράφονται σε αυτά τα έργα και σε όσα ζούμε. Όμως αν πράγματι είχαμε να κάνουμε μόνο με ένα σχέδιο, μια σύλληψη ενός πλασματικά ιδανικού αλλά ελεγχόμενου κόσμου- ποιος ξέρει από ποια σκοτεινά κέντρα εξουσίας- ίσως θα είχε νόημα άρα και ελπίδα, η οποιαδήποτε μορφή οργανωμένης ή μη αντίστασης, αντίδρασης και αντιπαράθεσης. Συχνά ανακαλύπτουμε όχι αυτό που πραγματικά υπάρχει, αλλά αυτό που ζητάμε να βρούμε και ακόμα συχνότερα «οδηγούμε» τα συμπεράσματά μας εκεί που επιβεβαιώνονται τα ευρήματά μας, χωρίς να διασταυρώνουμε αν είναι τα μόνα που ισχύουν.
Ο κόσμος που έκπληκτοι ή και φοβισμένοι αντικρίζουμε, σε αυτή την περιπλάνηση στον ιστορικό χρόνο, δεν θα είναι σαφώς η ομηρική Ιθάκη, αλλά ούτε κι ο σκοτεινός κόσμος του Γκάι Μόνταγκ στο Φαρενάιτ 451. Δεν θα είναι απλά ένας κόσμος αυταρχικός αλλά ένας οδυνηρά «αποκαλυπτικός», όχι όμως με την στενή τελολογική έννοια του όρου.
Ούτε δηλαδή μετά από περιπέτειες χρόνων, πολιτισμών, κοινωνικών θεωριών θα καταλήξουμε στον αρχέγονο προορισμό μας, στην «πατρίδα» της ανθρωπότητας, ούτε όμως και σε μια ανεπιθύμητη κοινωνία ήπιας τρομοκρατίας και αυταρχισμού, όπου η γνώση είναι απαγορευμένη και οι σελίδες των βιβλίων υποτίθεται αυταναφλέγονται.
Κι αν η εποχή μας χαρακτηρίζεται μεταβατική μάλλον είναι αποτέλεσμα λανθασμένου παραλληλισμού ή και ταύτισής της με γεγονότα που μοιάζουν να επαληθεύονται ως οιωνοί και οράματα ενός κόσμου που έρχεται. Έτσι έχοντας εξ’ αρχής λάθος δεδομένα στην εξίσωση καταλήγουμε και σε εσφαλμένους τρόπους αντι-δράσης.
Στις δεκαετίες που θα ακολουθήσουν η κλιματική αλλαγή, η ενεργειακή αυτονομία, τα αποθέματα νερού και τροφής, το μεταναστευτικό ρεύμα σε συνδυασμό με την υπογεννητικότητα στις δυτικές κοινωνίες και τον υπερπληθυσμό στις αναπτυσσόμενες , οι νέες αναδυόμενες οικονομικές και στρατιωτικές υπερδυνάμεις, οι διαφορετικές μορφές τρομοκρατίας και εκφοβισμού, η ανατροπή του παγκόσμιου γεωστρατηγικού status με τις Η.Π.Α να βρίσκονται σε θέση αδυναμίας τουλάχιστον οικονομικά και κατ’ επέκταση στρατιωτικά και μαζί η αλλαγή των βασικών κανόνων ισορροπίας όπως αυτοί προέκυψαν μετά τη λήξη του λεγόμενου ψυχρού πολέμου και φυσικά οι μεγάλες υγειονομικές κρίσεις που συνεχώς θα εντείνονται ή θα επηρεάζονται από τους παράγοντες που προαναφέρθηκαν, θεωρούνται από αρκετούς αναλυτές ως μερικές από τις σημαντικότερες προκλήσεις που η ανθρωπότητα θα κληθεί να αντιμετωπίσει. Και όσο οι λύσεις δεν επαρκούν ή πάντως δεν επιλέγονται με γνώμονα το κοινό οικουμενικό συμφέρον, τόσο η ιδέα ενός συστήματος παγκόσμιας διακυβέρνησης θα φαντάζει όλο και πιο ιδεατή και ρεαλιστική επιλογή. Όμως το γεγονός αυτό δεν είναι παρά μια από τις πολλές διαστάσεις ενός κόσμου που δεν κατανοούμε και δεν γνωρίζουμε ούτε κατ’ ελάχιστο. Είναι το πιο βολικό σφάλμα η δαιμονοποίηση μιας τέτοιας ιδέας. Επιλέγουμε μια απόκρυφη και μυστικιστική ελίτ ώστε να ρίξουμε τον λίθο του αναθέματος, να φωνάξουμε μερικά συνθήματα ψηφιακά μέσα από τα δίκτυα που το ίδιο το σύστημα ελέγχει πλήρως, να γράψουμε δυο-τρεις αράδες γυαλιστερών ιδεολογημάτων δήθεν ριζοσπαστικών, να κάνουμε μικρές και ακίνδυνες επαναστάσεις του σαββατοκύριακου και να αφεθούμε με καθαρή τη συνείδηση να περιφερόμαστε ασκόπως στο έλεος της απάθειας και του ατομικισμού.
Τα ζητήματα που προαναφέρθηκαν είναι σαφώς υπαρκτά και θα απασχολήσουν τον επιστημονικό και πολιτικό κόσμο τα επόμενα χρόνια. Όμως δεν θα πρέπει να σταθούμε μόνο σε αυτά. Η δημιουργία ενός συστήματος παγκόσμιας διακυβέρνησης έχει ήδη δρομολογηθεί και εξελίσσεται εδώ και δεκαετίες ούτως ή άλλως. Η αδυναμία μεγάλων σχηματισμών όπως η Ε.Ε, ο Π.Ο.Υ ή το ΝΑΤΟ και ο υπό διάλυση Ο.Η.Ε, να αντιμετωπίσουν αποτελεσματικά προκλήσεις όπως η εν εξελίξει πανδημία ή το γεωπολιτικό καθεστώς στη Μέση Ανατολή, την Λατινική Αμερική ή τις αναπτυσσόμενες αφρικανικές χώρες, θα οδηγήσει αναπόφευκτα σε έναν πιο ξεκάθαρο πυρήνα οικονομικής και στρατιωτικής ηγεσίας. Η σύγκρουση σε διάφορα επίπεδα και άξονες επιρροής είναι αναπόφευκτη και ως ένα βαθμό επιθυμητή. Έτσι θα προκύψουν νέες ισορροπίες, νέοι συσχετισμοί δυνάμεων, νέα πραγματικότητα. Όμως κάπως έτσι συμβαίνει τα τελευταία δέκα χιλιάδες χρόνια.
Οι προκλήσεις που θα αντιμετωπίσουμε ίσως πιο σύντομα από όσο φανταζόμαστε ή υπολογίζουμε θα είναι καθοριστικές όχι απλώς για όσα αναφέρθηκαν πιο πάνω, αλλά για την ίδια την ύπαρξη του πολιτισμού, τουλάχιστον όπως μέχρι τώρα γνωρίζουμε. Το διακύβευμα θα είναι απλό και πάντως πιο τραγικό από το επαναστατικό σύνθημα της εθνικής μας παλιγγενεσίας που φέτος συμπληρώνει διακόσια χρόνια. Η επιλογή τώρα θα είναι ανάμεσα στην ελεγχόμενη ελευθερία και τον προεπιλεγμένο θάνατο.Και η ελπίδα; Ασφαλώς υπάρχει. Χωρίς περιστροφές και περιττολογίες, δεν είναι άλλη από εκείνον τον λόγο που μας επέτρεψε όχι απλά να επιβιώσουμε, αλλά και να επιβληθούμε σε ένα εχθρικό περιβάλλον. Το «πνεύμα» όμως αυτή τη φορά, αρκεί μόνο για να επιβιώσουμε, αλλά όχι και για να ανατρέψουμε το προδιαγεγραμμένο μέλλον. Απαιτείται ατομικός αγώνας κι όχι ευθύνη. Το ζήτημα πλέον δεν είναι αν απειλείται το ανθρώπινο είδος, αλλά αυτή καθαυτή η φύση του. Θα «υπάρξουμε σκαιοί και άτολμοι», μπροστά στο όραμα του μέλλοντός μας, που είναι κιόλας εδώ ή θα ορθώσουμε ανάστημα αντίστασης στο πεπρωμένο;
Εντωμεταξύ οι «Αναμνήσεις από τη Χώρα των Ηττημένων» θα συνεχίζουν να τροφοδοτούνται από γεγονότα που απλώς θα αποδεικνύουν την αδυναμία μας όχι για να αντισταθούμε, αυτό από μόνο του θα ήταν μάταιο, αλλά για να διαψεύσουμε τον ίδιο τον τίτλο αυτών των χρονογραφημάτων επιλέγοντας την τελική έξοδο από έναν «θαυμαστό, καινούργιο κόσμο», σε έναν που να μας ανήκει πραγματικά, σε με γη της πανανθρώπινης επαγγελίας του πνεύματος, της αρετής και του μέτρου.ΚΜ
Και τώρα η κατασκότεινη βουή που μερικοί ακούνε στο αίμα τους σε ώρες ανάγκης δεν είναι τάχα για καλό ή προμήνυμα δημιουργίας, αλλά πεθαμένες μέσα στον ήλιο της πανάρχαιες ράτσες που μας καταριούνται.
Ζήσιμος Λορεντζάτος.
